Przyczyny zmian na terenie dawnych Mezopotamii i Egiptu

Przyczyny zmian na terenie dawnych Mezopotamii i Egiptu

Egipt:

(ok. 2686–ok. 2181 p.n.e.)

Stare Państwo (dynastie od III do VI), które swoim terytorium sięgało poza pierwszą kataraktę, znane jest szczególnie z monumentalnych budowli: mastab, świątyń i piramid. Pierwsza z nich to schodkowa piramida faraona Dżesera wybudowana w Sakkarze, a zaprojektowana przez Imhotepa. Kolejne, budowane przez władców IV dynastii w Gizie, to piramidy Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa. Monumentalne budownictwo egipskie jest świadectwem sprawnej organizacji państwowej, a także uwielbienia, jakiego doświadczali faraonowie. W Egipcie panował wtedy dobrobyt, czego przykładem może być dynamiczny rozwój rzemiosła i handlu.

Religia i polityka przenikały się, ale rola kapłanów nie była jeszcze tak wielka, jak w późniejszych okresach. W zasadzie można mówić o podporządkowaniu kapłanów władzy królewskiej. Za czasów V dynastii najważniejszym z egipskich bogów stał się bóg słońca Re, czczony w Heliopolis. Faraon został uznany za syna boga Re (Sa Re), a po śmierci uosabiano go z bogiem płodności i władcą podziemi Ozyrysem.

(ok. 2181–ok. 2133 p.n.e.)

Stopniowo pozycja religijna i polityczna faraona w państwie ulegała osłabieniu, a coraz większą rolę zaczęli odgrywać lokalni urzędnicy – nomarchowie. Postępująca decentralizacja doprowadziła do poważnego kryzysu władzy centralnej i w końcu do całkowitego załamania się władzy królewskiej i rozpadu państwa na dzielnice, przy czym wyraźnie zaznaczył się podział sprzed zjednoczenia, na Egipt Górny i Dolny. Trwającemu kilkadziesiąt lat pierwszemu okresowi przejściowemu, obok politycznego kryzysu (zaburzenia społeczne i inwazje z Azji), towarzyszyły zjawiska kryzysu kulturowego: niszczenie i dewastacja posągów królewskich, rabowanie grobowców i piramid, a także dekadencja w sztuce i literaturze (utwory o charakterze pesymistycznym).

(ok. 2133–ok. 1786 p.n.e.)

edność Egiptu odtworzył Mentuhotep II (XI dynastia) z Teb, rozpoczynając okres Średniego Państwa, które sięgało już po drugą kataraktę. Kolejny okres świetności państwa egipskiego, po jego zjednoczeniu przez Mentuhotepa II, rozpoczął się od panowania faraona Amenemhata I, który ponownie uczynił Memfis stolicą państwa. Dzieje Egiptu, zwłaszcza w czasie panowania XII dynastii, wkroczyły w epokę uważaną za klasyczną, zarówno przez samych Egipcjan w późniejszych okresach, jak i przez współczesnych badaczy. Władcy XII dynastii podbili Nubię do drugiej katarakty, a w celu eksploatacji kopalń miedzi i turkusów na Synaju utrzymywali tam liczne posterunki wojskowe. Faraon Senuseret III (Sesostris ) z XII dynastii znacznie przyczynił się do wzrostu potęgi Egiptu na arenie międzynarodowej m.in. poprzez liczne kampanie nubijskie (nawet na południe od drugiej katarakty) i wyprawę do Palestyny, która to wyprawa zapoczątkowała silne wpływy Egiptu w tym regionie. Przeprowadził on również reformy administracyjne i wzmocnił centralną władzę, ograniczając wpływy gubernatorów w prowincjach.

W czasach Średniego Państwa znacznie rozkwitł handel z Mezopotamią, Cyprem, Kretą, a rzecznikiem egipskim było Byblos, gdzie panowała miejscowa dynastia, posługująca się egipskimi hieroglifami.

Również w literaturze i sztuce nastąpiła tzw. epoka klasyczna. Szczególnie trwały okazał się język średnioegipski, będący klasycznym językiem tekstów religijnych i oficjalnych napisów królewskich. Z tego okresu pochodzą tzw. Teksty Sarkofagów, Nauki króla Amenemhata, a w budownictwie powstały takie dzieła, jak świątynia grobowa Mentuhotepa II w Deir el-Bahari, piramidy w rejonie Fajum. Z kolei podbój Nubii pociągnął za sobą konieczność budowy zespołu fortów w dolnej części tego kraju (Buhen, Semna). Znacznie rozwinęły się techniki jubilerskie i złotnicze.

Charakterystyczną cechą podbojów z okresu Średniego Państwa (w odróżnieniu od okresu Nowego Państwa) jest to, że miały one bardziej charakter ekonomiczny – utrzymanie szlaków handlowych, zdobycie surowców. Również w polityce wewnętrznej władcy starali się maksymalnie skonsolidować i wzmocnić strukturę państwa. Pomimo tych wysiłków nie udało się zahamować tendencji destabilizacyjnych. Jeszcze w okresie XIII dynastii Egipt pozostawał stabilny, jednakże u schyłku jej panowania państwo zaczęło tracić swą potęgę wewnętrzną i zewnętrzną. Drogą pokojowej migracji zaczęli pojawiać się nowi przybysze z Azji, co okazało się zapowiedzią obcego panowania w Egipcie w tzw. Drugim Okresie Przejściowym.

(ok. 1786–ok. 1567 p.n.e.)

Niektórzy badacze już XIII dynastię zaliczają do tego okresu, który charakteryzował się ogólną destabilizacją polityczną państwa i rozbiciem dzielnicowym. Nastąpił zmierzch kulturalny. Egipt utracił Nubię, Synaj i Palestynę.

W okresie tym panowali tzw. Hyksosi. Wywodzili się oni prawdopodobnie z ludności azjatyckiej, osiedlającej się już w czasach świetności Średniego Państwa, we wschodniej Delcie Nilu. Rządy Hyksosów reprezentowane były jako dwie równoległe dynastie (XV i XVI), kontrolujące większą część Dolnego i Środkowego Egiptu.

W Górnym Egipcie znaczną niezależnością cieszyli się tebańscy władcy z XVII dynastii i to oni właśnie toczyli liczne wojny z Hyksosami. Zmagania ich zwieńczył Ahmose (tradycyjnie uważany za założyciela XVIII dynastii) zdobywając twierdzę Hyksosów – Awaris. To pierwsze panowanie obcych władców w Egipcie pozostało na długo w pamięci przyszłych pokoleń. Ahmose ponownie zjednoczył kraj, który wkroczył w tzw. okres Nowego Państwa.

(1550–1070 p.n.e.)

W okresie tym Egipt osiągnął apogeum znaczenia i potęgi, czego wyrazem było narastanie jego ekspansjonistycznych dążeń i rozpoczęciem wielu działań wojennych. Egipcjanie wymusili respektowanie swoich interesów na ludach Azji: Hurytach, Hetytach, Babilończykach i Asyryjczykach. Najważniejsi faraonowie z XVIII dynastii, którzy przyczynili się do ekspansji egipskiej, to Totmes I i Totmes III. Jako znaczącą postać wymienić także należy królową Hatszepsut, która co prawda nie wsławiła się wyczynami militarnymi, ale poświęciła się głównie sprawom wewnętrznym państwa wznosząc wiele budowli (m.in. świątynię Milionów Lat w Deir el-Bahari), a także inicjując słynną wyprawę do krainy Punt.

W okresie Nowego Państwa najwyższym bogiem stał się Amon, z ośrodkiem kultu w Tebach. Jednak faraon Amenhotep IV (który przyjął później imię Echnatona), dokonał bezprecedensowej próby obalenia powszechnego w państwie kultu boga Amona na rzecz Atona, którego podniósł do rangi najwyższego bóstwa państwowego. Założył on również nową stolicę państwa – Achetaton. Faraon sam stał się kapłanem swojej religii, dążącej – jak sądzi wielu uczonych – do monoteizmu, co spotkało się z bardzo silną opozycją tebańskich kapłanów Amona, których wpływy polityczne i majątki były bardzo duże. Jego następca, Tutanchamon powrócił do doktryny religijnej Teb.

Po przeprowadzeniu reformy religijnej i reorganizacji państwa przez faraona Horemheba, Egipt stał się za XIX dynastii czołową potęgą ówczesnego świata. Kolejny wielki władca Ramzes II po zakończonych pokojem zmaganiach z Hetytami, podjął w czasie swoich rządów wielki program budowlany na niespotykaną dotąd skalę. Pomimo zewnętrznej świetności panowania Ramzesa II, pozostawił on państwo w stanie osłabienia, co było szczególnie niekorzystne wobec zagrożenia, jakie niebawem zawisło nad Egiptem pod postacią tzw. Ludów Morza. Wprawdzie ostatniemu wielkiemu faraonowi Nowego Państwa Ramzesowi III udało się odeprzeć ich atak, ale po jego śmierci rozpoczął się stopniowy upadek królestwa.

W okresie Nowego Państwa na drugim brzegu Nilu, na wprost Teb, powstała nekropolia władców Nowego Państwa tzw. Dolina Królów, gdzie chowano zmarłych monarchów. Pomimo podjętych środków ostrożności i zabezpieczeń, niemal wszystkie grobowce zostały splądrowane.

Nowe Państwo to nie tylko epoka świetności politycznej i militarnej, ale również niebywałego rozwoju sztuki. W ciągu panowania trzech dynastii od XVIII do XX powstało więcej pomników i budowli, aniżeli w okresach wcześniejszych czy późniejszych.

Architekturę, szczególnie za Ramessydów cechowała niezwykła monumentalność i bogaty wystrój. Powstały wielkie kamienne świątynie w Karnaku, Luksorze, Abu Simbel i Medinet Habu.

(ok. 1085–664 p.n.e.)

Tak jak w poprzednich okresach przejściowych Egipt był rozbity politycznie. Przy czym jeśli w Drugim Okresie Przejściowym główną rolę odgrywali Hyksosi, tak w tym okresie inicjatywę polityczną przejęły dynastie libijskie (XXII i XXIII) i kuszycka (XXV).

Na południu wokół ośrodka religijnego w Tebach powstało silne, niezależne państwo pod władzą kapłanów Amona. W 671 p.n.e. Memfis opanowali Asyryjczycy, którzy 8 lat później zajęli również Teby.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Staro%C5%BCytny_Egipt

Mezopotamia:

Mezopotamia południowa – Babilonia

Dziedzictwo królów III dynastii z Ur przejął władca Isin – Iszbi-Erra (2017-1985 p.n.e.), rozpoczynając rządy tzw. I dynastii z Isin. Władcy tej dynastii kontrolowali oprócz Ur m.in. jeszcze Uruk i Eridu, które w tym czasie były ważnymi ośrodkami religijnymi. Jednakże panowanie władców z Isin nie trwało zbyt długo i miało raczej lokalny charakter. Podobnie wyglądała sytuacja z innym ośrodkiem na południu - Larsą, w której rządzili władcy amoryccy i elamiccy, a do największego znaczenia ośrodek ten doszedł pod panowaniem Rim-Sina I, groźnego rywala wschodzącej potęgi władców Babilonu, któremu w końcu Larsa uległa. W Babilonie (dotychczas stosunkowo mało znaczącym ośrodku niedaleko Kisz) właśnie w XIX wieku p.n.e. – rozpoczął rządy Amoryta Sumu-Abum, założyciel tzw. I dynastii z Babilonu, której najwybitniejszym przedstawicielem był słynny Hammurabi. Doprowadził on potęgę swego państwa do rangi mocarstwa w Mezopotamii. Początkowo swoje wpływy i podboje rozszerzał dzięki poparciu Szamszi-Adada I z Asyrii, a także dzięki sojuszowi z władcą Mari. Po pokonaniu Larsy i podporządkowaniu sobie innych ośrodków w południowej Mezopotamii udało się Hammurabiemu stworzyć państwo jednoczące niemal cały ten obszar po raz pierwszy od czasów władców z Ur z czasów III dynastii. Podczas jego panowania Babilonia przeżywała okres wzrostu gospodarczego i kulturalnego. Rozwijała się sztuka i literatura – z tego okresu właśnie pochodzi sławny kodeks Hammurabiego (będący efektem dorobku kodyfikacyjnego poprzednich wieków, a szczególnie okresu III dynastii z Ur), zredagowano także ostatecznie, w formie jaka do nas dotarła, epos o Gilgameszu. Następcy Hammurabiego stopniowo tracili jego dorobek. Zaczęły się bunty południowych ośrodków babilońskich, a także we znaki zaczęli dawać się Kasyci, którzy ostatecznie w znacznym stopniu przyczynili się do upadku I dynastii babilońskiej, która upadła jednakże bezpośrednio pod uderzeniem Hetytów w l. 1600-1595 p.n.e. Jej ostatnim władcą był Samsu-ditana. Podobnie, jak i inne nacje w poprzednich i następnych wiekach, Kasyci również nie pojawili się nagle. Jeszcze kilkaset lat przed ich dominacją, stopniowo napływali do południowej Mezopotamii, m.in. poprzez osadnictwo i służbę w wojskach najemnych. Wykorzystując najazd Hetytów na Babilonię, Kasyci wkroczyli tamże i założyli dynastię, która panowała przez najbliższe kilka wieków (do ok. pierwszej połowy XII w. p.n.e.). Pierwszym kasyckim władcą na babilońskim tronie został Agum II, a lista panujących tej dynastii obejmuje 36 królów. Kasyci w całości zaadaptowali kulturę babilońską z poprzednich wieków. Ważną innowacją z czasów ich rządów jest nawiązanie w tytulaturze królewskiej do nazwy krainy (Babilonii), a nie tak jak poprzednio do samego miasta (Babilon). Z uwagi na to, że opanowali oni tylko południową część Mezopotamii, bez północnej części, gdzie dominowała Asyria, uwypukliły się różnice między tymi regionami. Schyłek panowania kasyckiego w Babilonii zaznaczył się już w drugiej połowie XIII wieku p.n.e., gdy najechali nią Asyryjczycy i pod wodzą Tukulti-Ninurty I zdobyli Babilon ok. 1230 r. p.n.e. Ostatecznie jednak przewagę w Babilonii Kasyci utracili w XII wieku p.n.e. na rzecz Elamitów, którzy w tym wieku najechali na Babilonię pod wodzą Szutruka-Nahhunty, który zdobył i złupił doszczętnie Babilon (1174 p.n.e.), wywożąc mnóstwo dzieł sztuki do stolicy swego państwa Suzy (m.in. słynną stelę z kodeksem Hammurabiego, którą tamże po wielu wiekach odkryli archeolodzy).

Przewaga Elamitów w Babilonii była przejściowa. Po nich, przez ok. pół wieku (1156-1103 p.n.e.), dominowała tam II dynastia z Isin (z Nabuchodonozorem I na czele), która z kolei uległa władcy asyryjskiemu, Tiglat-Pileserowi I (1117-1077 p.n.e.). Od tego czasu na terenie południowej Mezopotamii zaznacza się trwały wpływ Asyrii, z okresami przejściowego osłabienia ich władzy, podczas których dominacje zdobywają lokalne dynastie. Ten stan trwał aż do drugiej połowy VII wieku p.n.e., kiedy to powstało nowobabilońskie państwo założone przez semickich Chaldejczyków, istniejące przez ponad stulecie (652-539 p.n.e.). Państwo chaldejskie ze stolicą w Babilonie założone przez Nabopolasara (namiestnika asyryjskiego), to mocarstwo wykraczające poza całą Mezopotamię i sięgające aż do Egiptu. Do najwybitniejszych przedstawicieli władców tego okresu należał bez wątpienia Nabuchodonozor II (605-562 p.n.e.), który doprowadził swoje imperium na szczyty powodzenia, głównie przez swoją ekspansjonistyczną politykę mocarstwową. Za jego panowania do największego znaczenia w swoich dziejach doszedł Babilon, który został przez niego odbudowany (po zniszczeniach asyryjskich z 689 r. p.n.e.) i rozbudowany na niespotykaną dotąd skalę, a ślady monumentalnych budowli z tego okresu, możemy dzisiaj podziwiać na terenie Iraku, jak również w różnych muzeach świata. Państwo chaldejskie upadło po najeździe Medów i Persów, którzy pod wodzą Cyrusa w październiku 539 roku p.n.e. zdobyli Babilon, rozpoczynając tym samym nowy okres dziejów Mezopotamii pod rządami perskiej dynastii Achemenidów.

Mezopotamia północna – Asyria

Po upadku III dynastii z Ur północna i środkowa Mezopotamia zdominowana była głównie przez rywalizujące ze sobą plemiona amoryckie, ale występował tam także element akadyjski i hurycki. Jednakże to Amoryci kontrolowali najważniejsze ośrodki osadnicze, takie jak Aszur, Mari, Ekallatum czy Terqa i to właśnie spośród nich wyłonili się znaczniejsi władcy Mari (Jahdun-Lim, Zimri-Lim) i Asyrii (Szamszi-Adad I). Te dwa państwa prowadziły ze sobą ostrą rywalizację o panowanie na tych terenach. W Mari założycielem linii władców był Amoryta Jahdun-Lim, dość skutecznie potrafiący przeciwstawić się Asyrii, która rosła w siłę pod rządami Szamszi-Adada I. Po śmierci Jahdun-Lima Mari dostało się jednak pod kontrolę władcy asyryjskiego, który osadził tam jako namiestnika swego syna Jasmah-Adada. Ten stan nie trwał jednak zbyt długo, gdyż po śmierci Szamszi-Adada, krewny Jahdun-Lima – Zimri-Lim, ponownie objął władzę w Mari i doprowadził je do jeszcze większego znaczenia i potęgi niż Jahdun-Lim. Swój znakomity rozwój Mari zawdzięczało z jednej strony rozbudowanemu rolnictwu (ze znakomicie działającym systemem irygacyjnym), a z drugiej położeniu na szlaku handlowym – potęga tegoż ośrodka została złamana dopiero przez Hammurabiego i w zasadzie już nigdy się nie odrodziła. Inaczej rysowała się przyszłość Asyrii.

Wysoki dygnitarz asyryjski - relief z Dur Szarrukin

Asyria, po upadku III dynastii z Ur, zaznaczyła swój samodzielny byt polityczny pod rządami linii władców założonej przez Puzur-Aszura I, nawiązującej w sposób bezpośredni do imperium akadyjskiego, co jest widoczne m.in. w imionach władców: Sargon (Sargon I Asyryjski), Naram-Sin . Z tych czasów pochodzi pierwsza świątynia poświęcona Aszurowi, a samo miasto Aszur zostało ufortyfikowane. W sumie jednak niewiele wiadomo o tym okresie dziejów północnej Mezopotamii. Znacznie lepiej, pod względem źródłowym, wygląda sytuacja, gdy w północnej Mezopotamii zaczął rządzić, wspomniany wyżej w kontekście państwa Mari, Amoryta Szamszi-Adad, pochodzący z linii władców amoryckich rządzących dotąd Ekallatum. Kilkaset tabliczek z pismem klinowym, znalezionych w Mari, będących korespondencją między Szamszi-Adadem i jego synami, daje nam bardzo dobry wgląd w sytuację polityczną tego regionu. Właśnie za rządów tegoż władcy, północna Mezopotamia po raz pierwszy jest ośrodkiem imperium, które rozciągało się aż po Babilonię na południu. Trwają spory czy panowanie Szamszi-Adada I zaliczyć do dziejów Asyrii, jako tzw. okres staroasyryjski (będącym pierwszym etapem imperialnej wielkości Asyrii), czy też potraktować je odrębnie, jako królestwo Górnej Mezopotamii. Kontrowersja wynika m.in. stąd, że Szamszi-Adad nie był Asyryjczykiem tylko Amorytą, a więc założył amoryckie państwo na terenach północnej Mezopotamii, w tym Asyrii.

Po śmierci Szamszi-Adada I, jego królestwo straciło swą pozycję mocarstwową w Mezopotamii na rzecz państwa Hammurabiego. Gdy i potęga tego ostatniego się załamała, w północnej Mezopotamii zaznaczyły się bardzo silne wpływy Hurytów, ze szczytowym okresem ich dominacji w postaci państwa mitannijskiego w XVI wieku p.n.e., które zwasalizowało Asyrię. Przewaga Hurytów trwała w zasadzie aż do XIV wieku p.n.e., wtedy to Asyria, pod rządami Aszuruballita I (ok.1365-1330 p.n.e.), uniezależniła się od obcych wpływów i rozpoczął się w jej historii tzw. okres średnioasyryjski, który trwał aż do ok. połowy XI wieku p.n.e., zakończony inwazją Aramejczyków. Lud ten zaczął napływać na tereny Mezopotamii już pod koniec XII wieku p.n.e., wpływając zasadniczo na dzieje i kulturę całego Bliskiego Wschodu, co było widoczne m.in. w stosowaniu języka aramejskiego, jako języka mówionego na dużych jego obszarach. Przez około dwa stulecia Aramejczycy dominowali w północnej Mezopotamii, nie stwarzając jednak żadnego silnego organizmu politycznego. Ten czynnik m.in. przyczynił się do kolejnego odrodzenia Asyrii, które nastąpiło w IX wieku p.n.e., kiedy to tacy władcy jak Aszurnasirpal II (884-858 p.n.e.), Salmanasar III (858-824 p.n.e.), odtworzyli imperium średnioasyryjskie w północnej Mezopotamii, a także sięgnęli do jej południowej części oraz wyprawiali się aż na wybrzeża Morza Śródziemnego. Po krótkim intermezzo urartyjskim Asyria ponownie się odrodziła i zreorganizowała po rządami takich władców jak: Tiglat-Pileser III (ok. 745-727 p.n.e.), który uderzył na Syrię i Babilonię; Sargon II (ok. 721-705 p.n.e.), który poskromił Urartu, Sennacheryb (705-681 p.n.e.), Asarhaddon (681-669 p.n.e.) i Aszurbanipal (669-631 p.n.e.) – ci ostatni podporządkowali Palestynę, Egipt i Elam. Asyria stała się imperium o ogromnym zasięgu terytorialnym (podbijając nawet Egipt)- znakomicie rozwijały się miasta w północnej Mezopotamii, zwłaszcza te, które były stolicami Asyrii: Dur-Szarrukin i Niniwa. Jednak coraz większe trudności wewnętrzne doprowadziły w końcu do upadku państwa asyryjskiego, a ostateczny cios zadała mu nowa, chaldejska dynastia babilońska (wywodząca się od namiestników asyryjskich). Wojna, jak toczyła się u kresu istnienia imperium asyryjskiego o jego istnienie, niemal na zawsze zniszczyła regiony północnej Mezopotamii (zarówno pod względem gospodarczym, jak i politycznym), które w zasadzie już nigdy nie stały się ośrodkiem państwowotwórczym, ani nie odegrały większej roli w historii tego regionu, pozostając tylko prowincjonalną częścią tego lub innego imperium władającego olbrzymimi obszarami rozciągającymi się ze wschodu na zachód.

źródło:http://pl.wikipedia.org/wiki/Mezopotamia